महाराष्ट्र राज्य नाट्य स्पर्धेला ६३ वर्षे झाली. ६३ वर्षांमध्ये अनेक कलाकार तंत्रज्ञ प्रशासन समन्वयक यांना पदोपदी असलेले आव्हान वाढत जाते आहे. यानिमित्ताने या स्पर्धेचे व्यासपीठ (प्लॅटफॉर्म) रंगभूमी केलेल्यांला मिळालाय, ही तर एक अत्यंत अभिमानाची गोष्ट आहे.
या स्पर्धेने काय दिले, याहीपेक्षा या स्पर्धेतून नव्या रंगकर्मींनी या निमित्ताने स्वतःचे कौशल्य लोकांपर्यंत काय पोचवले आणि स्वतःला ओळखून नव्या दमाच्या रंग कृतींना कशा पद्धतीने लोकांसमोर आणले याचे महत्त्व अधिक आहे. स्पर्धा म्हटली की, काही ना काही प्रश्न अडचणी त्याबरोबरचकुठल्याही प्रकारची सहेतुक कामगिरी करणे अवघड जाते. एक प्रकारचं असलेलं हे आव्हान लेखन, दिग्दर्शन अभिनय, नेपथ्य, प्रकाश, रंगभूषा, संगीत या सर्वच घटकांच्या बाबतीमध्ये नव्या कलाकारांना पेलावयास मिळते. यातली खरी चिंताजनक बाब ही आहे की, या निमित्ताने आपण नव्या गोष्टी लोकांसमोर आणताना त्यात अजूनही नव्या लेखकांची वानवा या निमित्ताने जाणवते. लेखनामध्ये असलेला आशय, विषयाचा कस हा कमी प्रमाणात जाणवत होता, कारण जो एक सुवर्ण काळ शिरवाडकर, दळवी, तेंडुलकर ,कोल्हटकर, कालेलकर, कानिटकर, आळेकर या सगळ्या नाटककारांनी आपल्या लेखनाच्या प्रतिभेतून निर्माण केला. त्यापेक्षा आजचा लेखक हा फक्त संवाद लिहिणारा निर्माण झाला की काय असे वाटते, गेली २५ वर्षे परीक्षण करताना असे जाणवते की, विषय आशय आणि त्यातून निर्माण होणारी गोष्ट, त्या गोष्टीसाठी निर्माण झालेले नाट्य, याची असलेला तर्क आणि कल्पनेतली निर्मिती, त्याच्यामागे असलेली तत्वनिष्ठ भूमिका किंवा असलेला रंगकलेचा दृश्यात्मक श्राव्य आविष्कार याबाबत कस कमी होत चालला की काय अशी मनामध्ये एक धाकधूक निर्माण होतेय. माध्यमांचा होत असणारा मारा त्यातून निर्माण होत असलेली कलेच्या संदर्भातली एक नवी व्याख्या, रील. अभिव्यक्तीच्या नाखुश करणाऱ्या नव्या संकल्पना, या गोष्टींचा होत असलेला परिणाम यातून नाट्यकलेची निर्मितीत सुद्धा त्याचे अनुकरण होते की काय अशी भीती वाटते.
अभिनयाच्या बाबतीतला ४ प्रकारांचा वापर होताना विशेषतः कायिक आणि आहार्य अभिनय याचा कमी वापर होताना दिसतो, हे असलेले नाट्य स्पर्धांच्या बाबतीतले दुःख आहे. बोलणे उदंड होते आणि माध्यमांचे अनुकरण करताना त्यातलं चांगलं काय हे घ्यावं आणि रंगभूमीकलेच्या मर्यादेमध्ये आणि अवकाशामध्ये हिंडून फिरून कसं वापरावं, यामध्ये तंत्र त्यावर मात करते हे प्रकर्षाने जाणवते. सादरीकरणात अभिनयाचे चारही प्रकार, त्याची दृश्य, श्राव्य, काव्य निर्मिती याचे भान नव्या रंगकर्मींनी अजून पुरेपूर वापरायला हवे, नव्या रंगकर्मींची करण्याची मानसिकता तंत्र अधिक आणि दृश्यात्मक श्राव्यात्मक अनुभव क्वचितच बघायला मिळतो-जाणवतो, हे चिंतायुक्त आहे.
याची असलेली सुखाची बाजू हीच की ६३ वर्ष अव्याहतपणे अख्ख्या भारतामध्ये सुद्धा अशा प्रकारची स्पर्धा चालू नाही, त्यानिमित्ताने ६३ वर्षांमध्ये २१ केंद्रांमध्ये जर का प्रत्येक केंद्रामध्ये किमान २० स्पर्धा प्रयोग होत असतील तर प्रयोग निर्मितीचे सातत्य हे अपवादात्मक आणि वैभवशाली आहे. त्याचं असलेलं अविष्कारात्मक रूप नव्या रंगकर्मींची जिद्द ,चिकाटी आणि कल्पना विश्वाची ताकद दाखवते, यानं मन भरून येतं. ही प्रयोगशीलता एकूणच रंगभूमी कलेच्या प्रयोग परंपरेचा इतिहास निर्माण करते नि वर्तमान ही हे खरं सुख.
दरवर्षी अनेक संस्था यासाठी प्रयत्नपूर्वक झटतात आणि त्यातून रंगभूमी कलेची जोपासना होते जपणूक होते हे सगळ्यात मोठे सुख आहे. या सुखाला अधिक परिपक्व करण्यासाठी निर्मितीच्या मूल्यांच्या दृष्टीने प्रतिभात्मक वाटेवर जाण्यासाठी रंगभूमी कलेचा सैद्धांतिक अभ्यास, विचार आणि स्वातंत्र्य याचा आधार घेऊन पुढे आले पाहिजे असे वाटते.
एकूणच ६३ वर्षांची महाराष्ट्र राज्य नाट्य स्पर्धा ही आपल्या महाराष्ट्राची शान आहे, अनेक हजारो उदयोन्मुख कलाकारांची असलेली एक चळवळ आहे, यात शंका नाही…
– प्रा. देवदत्त पाठक
ज्येष्ठ प्रशिक्षक,लेखक,दिग्दर्शक आणि अभिनेते